Italië aan de stembus: het stille referendum

Het referendum waar niemand over praat

Begin juni 2025 ging Italië naar de stembus voor een politieke test, op een moment dat de staat zijn kern, zijn burgers, vraagt ​​om antwoorden te geven op vragen die de kern van hun sociale identiteit en arbeidsrechten raken. Het referendum van 8 en 9 juni vond echter in relatieve stilte plaats, waarbij de regering van Giorgia Meloni de lippen stijf op elkaar hield (4).

Het referendum bestond uit een lijst met te behandelen vragen, waarvan vier betrekking hadden op arbeid en één op burgerschap. Deze kwesties brachten belangrijke kwesties naar voren die raakten aan de gevoeligheden van de Italiaanse samenleving, zoals wie het recht heeft om Italiaan te zijn en wat de grenzen zijn van de macht van werkgevers. Meer specifiek werd de kwestie van het terugbrengen van het aantal verblijfsjaren van 10 naar 5 voor het verlenen van burgerschap aan niet-Europese ingezetenen aan de orde gesteld, waarbij sociale groepen zoals immigranten en tweede generaties die in het land wonen, aan bod kwamen (6).

De stilte rond dit referendum was het gevolg van een vooraf aangekondigde strategie om de zichtbaarheid te beperken, zonder campagnes, publieke oproepen of andere oproepen aan het publiek. De boodschap, hoewel indirect, was duidelijk: onthouding. Volgens professor Roberto D'Alimonte van LUISS was de lage opkomst van minder dan 50+1% ook bedoeld om de uitslag ongeldig te maken (4) .

Op 8 juni om 23.00 uur was de opkomst historisch laag met 22,7%. In Alto Adige bereikte de opkomst amper 10%, terwijl Toscane met bijna 30% aan kop ging. De geringe publieke zichtbaarheid van het referendum over kwesties zoals wie als burger wordt beschouwd en of werknemers via sms ontslagen kunnen worden, dreigt onopgemerkt te blijven (13).

In een gerelateerd artikel van Valigia Blu worden de afschaffende referenda (referendum abrogativo) beschouwd als een van de belangrijkste democratische en politieke verworvenheden van de Italiaanse samenleving. Ze hebben geleid tot historische hervormingen zoals de afschaffing van de monarchie en de bescherming van het recht op echtscheiding. Natuurlijk is dit instrument voor sociale hervorming de afgelopen jaren belemmerd door electorale percentages en onverschilligheid ten opzichte van politieke participatie (12).

Meloni had eerder aangekondigd dat ze niet zou stemmen, dat ze naar de stembus zou gaan zonder een stembiljet te ontvangen, en daarmee een institutionele boycot zou plegen onder het voorwendsel van individuele keuze. De inzet is hoog, en het standpunt van de regering is duidelijk in een situatie van indirecte controle over het burgerschap – of het niet-burgerschap – van 1,4 miljoen mensen die in Italië wonen (2) ; (11) ; (10) .

Identiteit, integratie en het nieuwe Italië

Hoe wordt burgerschap gedefinieerd in een tijdperk van migratiestromen, etnoculturele complexiteit en een vergrijzende bevolking? (Mackay, 2025) Het voorstel om het aantal jaren legaal verblijf dat vereist is om burgerschap te verkrijgen terug te brengen van 10 naar 5, is volledig in lijn met de Europese praktijk. In Frankrijk en Duitsland is 5 jaar vereist, net als in België. Italië, ondanks de jaarlijkse toekenning van honderdduizenden nationaliteiten, hanteert een traag bureaucratisch mechanisme dat de procedure met 2-3 jaar vertraagt, zelfs wanneer aan alle criteria is voldaan (2).

Het demografische argument vóór een inclusiever beleid is duidelijk geformuleerd door economen en denktanks, die stellen dat een gebrek aan integratie van immigranten zal leiden tot moeilijkheden in de sociale en economische ontwikkeling (Reuters, 2025, 9 juni). Organisaties zoals Oxfam Italia en ActionAid, en politieke groeperingen zoals +Europa en de Partito Socialista Italiano, hebben zich luid en duidelijk uitgesproken voor een positieve uitkomst van dit referendum, waarbij burgerschap wordt erkend als een instrument voor integratie voor duizenden mensen en kinderen die de Italiaanse cultuur delen, maar op papier buitenlanders blijven (8).

Het standpunt van de regering om het referendum te boycotten en het als iets secundairs en onnodigs te behandelen, is niet alleen een punt dat afwijkt van het ideologische spectrum van de regering, maar zou ook opnieuw kunnen definiëren wie niet alleen Italiaans kan zijn, maar ook wie rechten heeft en zich daarom politiek kan uiten (10) ; (7).

De strijd voor arbeidsrechten

Ondertussen richtte het referendum zich op het arbeidslandschap in een land dat economische bezuinigingen en politieke hervormingen doormaakt, waarbij vier van de vijf vragen betrekking hadden op dit onderwerp. De vragen waren in wezen gericht op het intrekken van bepalingen die voornamelijk waren aangenomen door de regeringen van Matteo Renzi en Mario Draghi – bepalingen die ongunstig waren voor werknemers, die werkgevers buitensporige bevoegdheden gaven, het gemakkelijker maakten om werknemers te ontslaan, die "parallelle contracten" toestonden en de relativiteit van aansprakelijkheid voor ongevallen op het werk. De zogenaamde 'Wet op de werkgelegenheid' en in het bijzonder de invoering van de 'contratto a tutele crescenti' door middel van Wetgevend Besluit 23/2015, bevorderden flexibiliteit als synoniem voor groei, maar leidden in de praktijk tot onzekerheid bij veel werknemers met tijdelijke banen en laagbetaalde posities (3) ; (4).

Op initiatief van vakbond CGIL werd een petitie gelanceerd om fundamentele arbeidsbeginselen te herstellen en zo een einde te maken aan de 'deregulering' die deze bepalingen met zich meebrachten, met de nadruk op het recht op herplaatsing bij onterecht ontslag. Voorstanders van de intrekking pleitten voor een nieuwe balans tussen flexibiliteit en zekerheid, tussen economische efficiëntie en menselijke waardigheid (6) ; (4) ; (10).

Democratia conditionalis

De behandeling van burgers door de regering-Meloni paste meer in een breder klimaat van minachting voor hun grondwettelijke rechten, niet door middel van een verbod, maar door minachting voor de kwestie en het proces, in een poging elke deelname te voorkomen die een voldongen feit zou scheppen buiten de dominante ideologische lijn. Het referendum over burgerschap en arbeidsrechten werd zo een test van loyaliteit, niet aan de instellingen, maar aan de regering zelf. Degenen die het aandurfden deel te nemen, werden bestempeld als onruststokers van een 'gemakkelijke' status quo.

Italië lijkt een van de meest bureaucratische wegen naar burgerschap in Europa te hanteren, terwijl de regering zelf het systeem verdedigt als 'open' en 'eerlijk'. Dit zijn standpunten die in strijd zijn met het feit dat duizenden mensen al jaren wachten op het verkrijgen van burgerschap (2) . In de volksmond is de institutionele benadering van het proces door de regering, net als de uitkomst, een teken van democratische cachexie, waarbij stilzwijgende instemming de voorkeur krijgt boven dialoog, waardoor passieve acceptatie van autoriteit de norm wordt en substantiële democratische betrokkenheid wordt ondermijnd en gedevalueerd.

Ondanks de duidelijke stem vóór de referenda door de meerderheid die 'ja' stemde, met 85%-88% voor arbeidszaken en 62% voor het voorstel om het aantal vereiste jaren voor het verkrijgen van het staatsburgerschap te verminderen, werd het resultaat uiteindelijk ongeldig verklaard vanwege een opkomst van minder dan 30%, ver onder de vereiste drempel van 50%+1. De regering van Giorgia Meloni koos ervoor de onthouding te interpreteren als een overwinning, door te stellen dat "het enige echte doel van dit referendum was om de regering ten val te brengen. Uiteindelijk stemden de Italianen echter vóór het ten val brengen van de oppositie"(5) Dit standpunt vormt de instrumentalisering van een constitutioneel mechanisme voor communicatiedoeleinden en weerspiegelt een poging om de volksparticipatie in diskrediet te brengen door middel van opzettelijke institutionele stilte en minachting. De retoriek van de overwinning voor een proces dat ongeldig werd verklaard, is niet alleen een politieke manoeuvre, maar ook een duidelijke bevestiging van de democratische malaise die in het moderne Italië heeft plaatsgevonden, waarbij het stemrecht een test van partijloyaliteit is geworden in plaats van een instrument voor politieke expressie (4) ; (6) ; (2) ; (11) .

Referenties:

1. Corriere della Sera. (2025, 8 juni). Referendum: bassa, tegen de flop. Meloni: Non ritiro la scheda. https://www.corriere.it/politica/25_giugno_02/meloni-ai-referendum-vado-al-seggio-ma-non-ritiro-le-schede-b8015506-c6f8-44de-8a1f-598c42195xlk.shtml
2. Di Donfrancesco, M. (24 september 2024). Italië maakt weg vrij voor referendum over versoepeling van burgerschapsregels . Reuters. https://www.reuters.com/world/europe/italy-opens-way-referendum-easing-citizenship-rules-2024-09-24/
3. Il Manifest. (2025, juni). Jobs Act en annuleringen zijn van toepassing op referenda . https://ilmanifesto.it/sei-quesiti-dal-jobs-act-alla-cittadinanza-in-arrivo-una-primavera-referendaria
4. Kazmin, A. (8 juni 2025). Italië houdt ingetogen referenda over burgerschap en arbeidsrechten . Financial Times . https://www.ft.com/content/434eadd2-21bc-4ca2-9b04-a246fc229d6b
5. LiFO-nieuwskamer. (2025, 9 juni). Het is mogelijk om het volgende te weten te komen: 30% van de waarde . LiFO.gr . https://www.lifo.gr/now/world/italia-akyra-ta-dimopsifismata-gia-ergasiaka-kai-ypikootita
6. Mackay, J. (2025, 5 juni). Het Italiaanse referendum over het staatsburgerschap zou het land eerlijker kunnen maken. Het is een wonder dat het überhaupt gebeurt . The Guardian . https://www.theguardian.com/commentisfree/2025/jun/05/italy-citizenship-referendum-government-italians
7. Pagella Politiek. (2025, juni). Referendum: de standpunten van de partijen en het slagen ervan zijn niet van toepassing op het quorum . https://pagellapolitica.it/articoli/referendum-giugno-cittadinanza-lavoro-posizioni-partiti
8. Reuters. (2025, 9 juni). Lage opkomst dreigt versoepeling Italiaanse nationaliteitsregels te dwarsbomen . https://www.reuters.com/world/europe/low-turnout-set-thwart-moves-ease-italian-citizenship-rules-2025-06-09
9. Reuters. (10 juni 2025). Italiaanse referendumflop geeft Meloni een boost en onthult verdeeldheid over links over burgerschap . https://www.reuters.com/world/italys-referendum-flop-bolsters-meloni-reveals-divide-left-over-citizenship-2025-06-10/
10. Sloboden Pechat. (8 juni 2025). Meloni roept Italianen op het referendum over het staatsburgerschap te boycotten . https://www.slobodenpecat.mk/en/meloni-gi-povika-italijancite-da-go-bojkotiraat-referendumot-za-steknuvanje-drzhavjanstvo/
11. Tortorelli, G. (2025, 10 juni). De welvaart en het percentage van de regio per regio: het resultaat van het referendum is 8 en 9 jaar . De Espresso . https://lespresso.it/c/politica/2025/6/10/affluenza-referendum-regioni-risultati/54863
12. Tiberio, L. (2025, 6 juni). Het referendum is belangrijk . Valigia Blu . https://www.valigiablu.it/referendum-cittadinanza-quesiti-cosa-cambia/?utm_source=chatgpt.com
13. Zampano, G. (2025, 9 juni). Italiaans referendum over burgerschap en arbeidsbescherming mislukt vanwege lage opkomst . Associated Press . https://apnews.com/article/italy-referendum-vote-citizenship-labor-law-meloni-government-opposition-d2c2b8ccfa96d27ab759cce2b4d72389