De rationaliteit van extreemrechts irrationalisme: hoe de AfD extreemrechts opnieuw uitvindt

De AfD wil haar koers wijzigen

Het Duitse extreemrechtse orgaan, onder het politieke vehikel van de AfD, lijkt te proberen zijn imago te veranderen na de tweede plaats bij de federale verkiezingen van februari 2025. De Alternative für Deutschland (AfD) bevond zich in de dystopische positie van almachtig, maar buitengesloten van de macht vanwege de naoorlogse Brandmauer, de informele barrière voor samenwerking tussen de andere partijen en extreemrechts. De AfD reageerde natuurlijk niet met een ideologisch heronderzoek, maar behield zijn kern "zuiver" (sic) en ging verder met een strategie van verfraaiing. Volgens de New York Times heeft de partij een nieuwe gedragscode aangenomen voor haar parlementsleden, met boetes en straffen voor "extreme retoriek", niet om haar standpunten te verloochenen, maar om ze voor het publiek te verbergen, nu iedereen haar standpunten toch kent, hun giftigheid achter een parlementaire beleefdheid.

Beatrix von Storch (senior AfD-politicus en vicevoorzitter van de fractie in de Bondsdag), de bedenker en architect van deze nieuwe tactiek, presenteerde een politiek tegenplan dat doet denken aan Trumps beleid om autoritaire idealen te verfijnen, niet alleen door de AfD te verzwakken, maar ook door de gelijktijdige polarisatie van het systeem te bewerkstelligen. Zo'n plan, dat erop gericht is een vijand te mobiliseren, niemand minder dan radicaal links in de vorm van Die Linke, in een poging niet alleen de publieke opinie in deze touwtrekkerij te beïnvloeden, maar ook om de conservatieven van de christendemocraten onder Merz aan tafel te krijgen voor gesprekken over mogelijke samenwerking en de vorming van een front. De AfD maakt immers geen geheim van haar inspiratiebronnen, haar officiële bezoeken aan MAGA- evenementen (een hardline nationalistische en nativistische politieke kracht in de VS, voortgekomen uit de campagne van Donald Trump uit 2016 en aangewakkerd door de slogan "Make America Great Again"), haar retorische memes over "radicale linkse gekken" en "woke ideologieën", die deel uitmaken van haar dagelijkse taal.

‘Cultuur’ als strategisch instrument voor het beheersen van politieke macht

De uitvinding van een kunstmatige culturele burgeroorlog doet opvallend denken aan Trumps strategie, met zijn permanente investering in "woede", systematische verdraaiing van het concept van sociale vooruitgang en opzettelijke afschaffing van dialectisch denken als gemeenschappelijke kenmerken. In plaats van een sociaal conflict tussen klassen- of productiebelangen, is er een conflict over identiteit, waarden en levensstijl. Uiteindelijk is het doel duidelijk en hoeft men er slechts met de vinger naar te wijzen. Achter deze "verheven" retoriek, die "cultureel marxisme" veroordeelt, schuilt de meest cynische en gevaarlijke politiek voor een keerpunt met een onzekere kans op terugkeer: de omverwerping van de naoorlogse consensus die extreemrechts aan de rand van de samenleving hield.

Het geniale en de effectiviteit van deze strategie schuilt in het feit dat ze niet in een vacuüm opereert, maar geworteld is in een diepe crisis van betekenisgeving, die Eric Hobsbawm (een Brits marxistisch historicus, bekend om zijn werk over nationalisme, kapitalisme en de 20e eeuw) al in de jaren negentig beschreef. In zijn tekst The Crisis of Today's Ideologies beschrijft de historicus niet alleen de teloorgang van de grote verhalen van de 20e eeuw; hij beschrijft ook de existentiële moeilijkheid die samenlevingen hebben om zichzelf te begrijpen te midden van de storm van technologische, demografische en culturele veranderingen.

Mijlpalen in dit proces waren de snelle verstedelijking, onderwijs als massaal fenomeen, de veranderende positie van vrouwen en de herdefiniëring van gevestigde maatschappelijke rollen in de nasleep van ingrijpende ideologische veranderingen. Mensen namen afstand van hun traditionele identiteiten, maar vonden geen voldoening in de nieuwe. In dit landschap neemt de politieke verbeelding af en ontaardt het publieke debat in technocratisch management of emotioneel geladen identiteitsdilemma's.

De AfD buit deze crisis met chirurgische precisie uit in een poging links af te schilderen als een 'woke-dreiging' in plaats van een politieke keuze, te radicaal om te kunnen samenleven met de 'rationele gemiddelde burger'. Op die manier pretendeert de AfD de kloof tussen het publieke sentiment en de politieke klasse te overbruggen, terwijl ze die in werkelijkheid doelbewust vergroot om zichzelf te presenteren als het enige coherente verhaal.

Het is waar dat links en progressieve politieke krachten de afgelopen jaren meer belangstelling hebben getoond voor kwesties rond levensstijl en individuele rechten – wat zeker geen slechte zaak is, aangezien de zogenaamde 'bevrijding' zich niet beperkt tot de economische sfeer. Klassenkwesties zijn echter wel degelijk van de publieke agenda verdwenen. De benadering die de een strikt van de ander scheidt, leidt vaak tot de overname van elementen van de extreemrechtse of alt-rechtse logica van uitsluiting.

Zowel de socialistische als de meer radicaal linkse politiek moeten de kern van hun historische onderwerp herontdekken. In deze tegenstrijdige omstandigheden duiken fenomenen op zoals die van Sahra Wagenknecht , bij wie verwarring heerst over haar politieke identiteit en de cultuur die zij vertegenwoordigt. Hoewel ze economisch protectionisme propageert en streeft naar herstel van het naoorlogse verzorgingsstaatbeleid, hanteert ze tegelijkertijd een sterk conservatief discours over identiteitskwesties en voert ze een uitsluitend beleid. Als zodanig kan ze nauwelijks worden beschouwd als een vertegenwoordiger van het progressivisme – protectionistische maatregelen zijn immers ook door extreemrechtse machten en formaties doorgevoerd.

De AfD en de bredere extreemrechtse cultuur zullen niet verslagen worden omdat ze "fout" of "extreem" zijn. Ze zullen alleen verslagen worden als er een alternatief voorstel is dat hoop geeft, duidelijke taal spreekt en betekenisvolle gemeenschappen herbouwt. De culturele oorlog die extreemrechts voert, is niet toevallig; het is hun belangrijkste wapen. Uiteindelijk wordt de geschiedenis geschreven door degenen die het heden begrijpen, maar de moed hebben om over de toekomst te spreken. Misschien is het tijd dat sommigen zich dit eens realiseren.