Steeds vaker worden regels niet in overheidskantoren vastgesteld, maar in bestuurskamers van Silicon Valley, biotechlaboratoria en op decentrale netwerkservers. De rechtsstaat, verkiezingen en maatschappelijk toezicht – ooit pijlers van de samenleving – worden voor sommige leiders van het digitale tijdperk eerder obstakels dan fundamenten.
Wat ooit leek op de plot van een dystopische roman, begint vorm te krijgen. Steden die door bedrijven worden gerund, zonder verkiezingen en met weinig democratische verantwoording, zijn niet langer slechts een futuristisch concept. Architect en stedenbouwkundige Patrik Schumacher propageert al lang het idee van particuliere steden in Europa, waar bedrijfsstatuten de lokale wetten zouden vervangen.
Dit is niet zomaar een stedenbouwkundige visie – het is een fundamentele machtsverschuiving. Wanneer de 'burgemeester' de CEO is en lokale regels dienstverleningsovereenkomsten zijn, worden burgers klanten. In plaats van hun stem uit te brengen, accepteren ze de voorwaarden voor het gebruik van de ruimte – een toestemming die op elk moment kan worden ingetrokken. Kan zo'n model samengaan met het idee van een democratisch Europa?
De grenzen van deze nieuwe macht reiken verder dan fysieke ruimtes en reiken tot onze lichamen en genetica. Bedrijven zoals Orchid Health bieden embryoselectie op basis van gezondheid of intelligentie, waarbij de toegang vaak gekoppeld is aan sociale status en kredietwaardigheid. Wat ooit werd gezien als eugenetica, wordt nu op de markt gebracht als een 'levensstijlkeuze'.
Elon Musk, die Neuralink promoot en pleit voor "het verbeteren van de menselijke intelligentie", omarmt openlijk de ambitie om de biologische toekomst van de mensheid vorm te geven. Zouden gezondheid en erfelijke eigenschappen handelswaar kunnen worden, terwijl genetische diversiteit als een obstakel wordt gezien? Deze biotechprojecten opereren niet in een vacuüm – ze worden ondersteund door het narratief dat democratische processen niet effectief zijn in het "oplossen van problemen". Wanneer het menselijk lichaam een hulpbron wordt, zijn ethische grenzen dan nog wel houdbaar?
Digitale financiën laten de kloof zien tussen ideologie en realiteit. Cryptovaluta beloofden burgers te bevrijden van banken en overheden, maar de rijkdom is geconcentreerd in de handen van een paar "walvissen" die de vroege investeringen domineren.
Gedecentraliseerde autonome organisaties (DAO's), die worden aangeprezen als "leiderloos", functioneren in de praktijk als "één token, één stem". Beslissingen worden genomen door degenen met de meeste tokens – degenen met het meeste geld. Malta's wettelijke erkenning en regelgevende ondersteuning van DAO's introduceren dit model in de Europese Unie. Is het EU-recht klaar voor een systeem waarin economische macht zwaarder weegt dan gelijkheid van burgers?
De politieke dimensie van deze veranderingen is eveneens zorgwekkend. Techleiders – van Musk tot Thiel – vinden bondgenoten in extreemrechtse Europese bewegingen zoals de Duitse AfD, de Spaanse Vox en de Italiaanse Fratelli d'Italia. Ze delen hun wantrouwen jegens democratische regelgeving en de overtuiging dat vooruitgang vrijheid van publiek toezicht vereist.
Deze trend is niet alleen een Westers probleem. Deregulering van cryptovaluta en ondoorzichtige gedecentraliseerde systemen creëren kanalen voor gesanctioneerde Russische elites om kapitaal te verplaatsen, terwijl Kremlinpropaganda elke verzwakking van het vertrouwen in democratische instellingen uitbuit. Kan de EU, gebouwd op de rechtsstaat, de infrastructuur negeren die zich onder haar neus vormt en krachten aanmoedigt die haar fundamenten ondermijnen?
Private steden, selectieve biotechnologieën, cryptofinanciering en politieke allianties vormen een samenhangend patroon. Dit zijn geen geïsoleerde innovaties – het zijn bouwstenen van een postdemocratische orde, waarin de werkelijke macht verschuift van publieke instellingen naar entiteiten die buiten het toezicht van burgers vallen.
Zijn er nog middelen om deze trend tegen te gaan? Het actualiseren van antitrustwetten, het uitbreiden van de rechtsstaat naar digitale financiën en blockchain, en het stimuleren van open debatten over bio-ethiek zijn cruciaal. Maar afgezien van regulering gaat het hier om het vermogen van de samenleving om haar eigen verantwoordelijkheid te verdedigen. Wanneer burgers cliënten en overheidsdienstverleners worden, zullen mensen dan nog steeds vechten voor democratie?
Heb je iets toe te voegen aan dit verhaal? Heb je ideeën voor interviews of invalshoeken die we moeten verkennen? Laat het ons weten als je een vervolg wilt schrijven, een tegengeluid wilt laten horen of een soortgelijk verhaal wilt delen.
