De inzet voor persvrijheid in 2025

Het is een feit dat de persvrijheid internationaal op vele manieren op de proef wordt gesteld, van fysieke aanvallen op journalisten op straat tot SLAPPS (Strategic Lawsuits Against Public Participation) en digitale surveillance. De veiligheid van journalisten is niet langer alleen een professionele vereiste. Het wordt een pijler van democratische consolidatie en publieke verantwoording. De veelzijdige aard van deze bedreigingen vereist complexe reacties, onder andere op institutioneel niveau of door het bieden van psychologische en juridische ondersteuning.

Deze behoefte vormde de aanleiding voor de internationale bijeenkomst van dit jaar in Thessaloniki (14-15 juni 2025), georganiseerd door het Internationaal Centrum voor de Veiligheid van Journalisten (ICSJ) in samenwerking met het Laboratorium voor Vredesjournalistiek van de Aristoteles-universiteit van Thessaloniki, het Secretariaat-Generaal voor Informatie en Communicatie, de Unie van Redacteuren van Macedonië en Thracië, ERT, enz., met de medewerking en steun van de OVSE-vertegenwoordiger voor Mediavrijheid en UNESCO. Het doel, zoals benadrukt bij de opening, is de overgang "van risico naar veerkracht", niet alleen als abstracte retoriek, maar als een operationele strategie gebaseerd op sectoroverschrijdende samenwerking, onderwijsversterking en institutionele waakzaamheid.

Deze conferentie leek te dienen als een forum voor gecoördineerde actie, waar onderzoekers, journalisten, vakbonden, juristen en overheidsfunctionarissen samenkwamen om een ​​veerkrachtiger journalistiek ecosysteem te bouwen.

ICSJ als centrum van veerkracht: van onderzoek naar actie

De conferentie in Thessaloniki was een cruciaal moment in het transformatieproces van de ICSJ tot een internationaal multi-action orgaan. Zoals professor Nikos Panagiotou, hoofd van het Centrum, tijdens de conferentie verklaarde:

Deze bijeenkomst markeert een verschuiving voor het ICSJ van een kenniscentrum naar een platform voor concrete ondersteuning. Door onderzoek te combineren met sectoroverschrijdende samenwerkingen en educatieve tools bieden we praktische ondersteuning aan journalisten die onder druk werken (Panagiotou, persoonlijke communicatie, 15 juni 2025).

De verscheidenheid aan onderwerpen die naar voren kwamen, van cyberveiligheid tot psychologische gevolgen en institutionele garanties, weerspiegelt de uitbreiding van de missie van het Centrum. Volgens de heer Panagiotou is de noodzaak om journalisten te erkennen als een publiek goed nu relevanter dan ooit:

“Toegang tot betrouwbare informatie moet worden erkend als een publiek goed. Dit is de hoeksteen van elke grote democratische onderneming” (Panagiotou, persoonlijke communicatie, 15 juni 2025).

De conferentie belichtte belangrijke initiatieven die de internationale rol van de ICSJ vergroten en haar sectoroverschrijdende missie versterken. Enerzijds wordt er een gespecialiseerde internationale bijeenkomst georganiseerd, gewijd aan traumajournalistiek, met als doel gezamenlijk psychologische ondersteuningspraktijken te ontwikkelen. Dit initiatief beoogt gespecialiseerde psychologen, oorlogscorrespondenten en redacteuren samen te brengen aan één tafel en zo de basis te leggen voor traumagerichte ondersteuningspraktijken.

Tegelijkertijd, zoals prof. Panagiotou, hoofd van de ICSJ, opmerkte, "werden er nieuwe samenwerkingsverbanden gevormd met journalistenvakbonden, academische instellingen en maatschappelijke organisaties om gezamenlijk opleidingscurricula, veiligheidsprotocollen en netwerken voor juridische ondersteuning te ontwikkelen." Partnerschappen zijn cruciaal om de journalistiek te beschermen met praktische middelen en institutionele garanties op zowel nationaal als internationaal niveau.

Bovendien wordt er bijzondere nadruk gelegd op de deelname van de nieuwe generatie journalisten, door middel van interactieve workshops gericht op probleemoplossing en strategiebepaling, waarbij de creativiteit en digitale competentie van jongere professionals de kern vormen voor de ontwikkeling van duurzame veiligheidsstrategieën.

De opwaardering van de missie van het ICSJ wordt bezegeld door zijn institutionele erkenning op internationaal niveau. De opname in UNESCO's Global Repository of National Safety Mechanisms en zijn rol als nationaal contactpunt in de Journalist Matters-campagne van de Raad van Europa zijn bepalende stappen die zijn strategische positie als nationale en internationale partner voor de bescherming van journalisten en de versterking van de persvrijheid bevestigen (1) .

De internationale dimensie: UNESCO, OVSE, politieke wil

Een belangrijk kenmerk van de conferentie was dat deze niet het product was van één enkel nationaal initiatief, maar ook een convergentiepunt voor wereldwijde institutionele stemmen over de veiligheid van journalisten. De sterke internationale aanwezigheid op institutioneel en retorisch niveau benadrukte de noodzaak om persvrijheid en de veiligheid van journalisten te waarborgen – twee zaken die niet langer los van elkaar kunnen worden gezien. Integendeel, ze vormen de basis van democratische cohesie en politieke verantwoording.

Tawfik Jelassi, adjunct-directeur-generaal Communicatie en Informatie van UNESCO, legde bijzondere nadruk op de drievoudige aanpak van "Preventie – Bescherming – Vervolging", die de basis vormt van het VN-Actieplan inzake de Veiligheid van Journalisten en de Kwestie van Straffeloosheid. Met scherpe en goed gedocumenteerde retoriek presenteerde hij de laatste rapporten van de organisatie:

Tussen 2022 en 2023 werden wereldwijd 162 journalisten en mediamedewerkers vermoord. Dit is een stijging van 38% ten opzichte van het vorige tweejaarlijkse tijdvak. Nog alarmerender: 86% van deze misdaden blijft onopgelost.

Volgens Jelassi is de meest urgente kwestie nu de invoering van "institutionele beschermingsmechanismen die niet beperkt zijn tot incidentele training, maar geïntegreerd zijn in de nationale politieke cultuur". Tegelijkertijd prees hij de Griekse beslissing om institutionele en educatieve programma's zoals het ICSJ te huisvesten, en voegde eraan toe:

We prijzen het ICSJ voor zijn leiderschap op dit gebied. De opname ervan in de UNESCO Global Repository of National Safety Mechanisms weerspiegelt een sterke toewijding aan zowel nationale als internationale normen voor journalistenveiligheid.

Namens de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa stuurde Jan Braathu, hoofd van de Missie voor Mediavrijheid, een duidelijke boodschap uit ter bevordering van politiek bewustzijn. Hij erkende daarbij de toenemende bedreigingen waarmee journalisten binnen de OVSE-lidstaten te maken krijgen:

“In de gehele OVSE-regio worden journalisten nog steeds geconfronteerd met een scala aan bedreigingen: van het doelwit zijn van aanvallen en aanrandingen bij het verslaan van demonstraties, tot surveillancemaatregelen en denigrerende campagnes die erop gericht zijn hun rol in diskrediet te brengen.”

Braathu legde bijzondere nadruk op institutionele samenwerking met het ICSJ en erkende het belang ervan als onderwijsinstelling en symbolische pijler voor de legitimering van de journalistieke missie. Hij stelde: "De veiligheid van journalisten gaat niet alleen over hun fysieke integriteit. Het is een kwestie van democratische veerkracht", en besloot met:

“Alleen veilige journalisten kunnen effectief bijdragen aan het verstrekken van de informatie die burgers nodig hebben om deel te nemen aan democratisch bestuur.”

Van bijzonder belang was de verklaring van Tamara Vujović, minister van Cultuur en Media van Montenegro, een land met minder dan 650.000 inwoners, meer dan 200 actieve media en een levendige, zij het vaak gepolariseerde, publieke sfeer. Ondanks de structurele obstakels en historische uitdagingen in de Westelijke Balkan benadrukte de minister de politieke wil van de regering om een ​​institutioneel gegarandeerde omgeving van veiligheid en onafhankelijkheid voor journalisten te creëren.

'We kunnen niet alle omstandigheden veranderen, maar we kunnen wel samen een systeem bouwen dat veiligheid biedt aan degenen die durven te spreken. We hebben instellingen nodig, niet alleen goede bedoelingen' (1) .

De minister benadrukte ook het belang van grensoverschrijdende samenwerking en gemeenschappelijke Europese instrumenten, en versterkte daarmee het geloof dat de veiligheid van journalisten niet alleen een probleem is voor de ‘grootmachten’ of oorlogsgebieden, maar een gemeenschappelijk Europees probleem dat ook overgangsdemocratieën aangaat – waar instellingen dagelijks op de proef worden gesteld en de politieke bescherming van informatie niet vanzelfsprekend is.

De gemene deler van de interventies was de behoefte aan toegang tot hoogwaardige, betrouwbare data om interventies te onderbouwen, straffeloosheid te bestrijden en beleid op een solide basis te bouwen. Op basis hiervan werden sectoroverschrijdende samenwerking en de institutionalisering van verantwoordingsplicht niet als een 'ambitie', maar als een noodzaak gepresenteerd.

Fotojournalistiek aan het front: trauma, veerkracht en menselijke kwetsbaarheid

Een van de meest memorabele momenten van de conferentie was de publieke uitwisseling van ervaringen door fotojournalisten Lefteris Pitarakis en Kostas Tsironis. De twee professionals, met jarenlange ervaring in crisisgebieden variërend van oorlogsgebieden tot natuurrampen, gaven uiting aan wat vaak onuitgesproken blijft: de psychologische gevolgen van professioneel trauma en de dunne lijn tussen het realisme van de lens en de overlevingsdrang van de persoon erachter.

Kostas Tsironis, fotojournalist voor ANA-MPA (Athens News Agency-Macedonia Press Agency), sprak van "een bipolaire situatie" tussen momenten van adrenaline tijdens een missie en de terugkeer naar de normaliteit. "Je doet verslag van branden, crises, extreme gebeurtenissen… en dan kom je thuis, en is het alsof er niets is gebeurd. Deze afwisseling kan je geest in de war brengen." Zijn beschrijving van de periode van economische crisis in Griekenland was diep persoonlijk en menselijk, met een breekpunt van mentale ineenstorting dat hem eraan herinnerde dat "noch alcohol noch substituten de oplossing zijn". Wat nodig is, is ' iemand dicht bij je, die er is'. Tegelijkertijd sprak hij realistisch over zijn pessimisme over het vooruitzicht van institutionele steun van de respectievelijke vakbonden, en erkende hij de "harde en weerbarstige mentaliteit" die heerst, vaak ten koste van de mentale gesteldheid van mediaprofessionals.

In dezelfde context beschreef Lefteris Pitarakis, foto- en videojournalist bij Associated Press met ervaring in oorlogsgebieden zoals Afghanistan, Palestina en Irak, de noodzaak van bewuste afstand: "Achter de camera is er professionele, geen persoonlijke betrokkenheid." Desondanks erkende hij dat de mentale druk constant is en dat veel collega's hun toevlucht nemen tot middelen om met het trauma om te gaan: "Je hebt geen whisky nodig, je hebt water nodig en iemand die er voor je is." Even belangrijk was zijn verwijzing naar het DART Centre for Journalism and Trauma, waarmee hij de noodzaak benadrukte om dergelijke praktijken op het gebied van geestelijke gezondheid te integreren in meer institutionele en nationale kaders.

Uiteindelijk kwamen beide interventies tot één essentiële waarheid: de eerste stap bij het aanpakken van trauma is niet de behandeling, maar aanwezigheid, simpelweg er zijn. Een humane, onopgesmukte en essentiële herinnering.

Een overlevingsseminar voor journalisten

Van de praktische workshops die op de conferentie in het oog sprongen, was het seminar Eerste Hulp voor veldjournalisten een van de meest directe en nuttige interventies. Het seminar was ontworpen om te voldoen aan de reële behoeften van verslaggevers die protesten, oorlogsgebieden of natuurrampen verslaan en bood basiskennis, maar ook essentiële kennis over hoe om te gaan met noodsituaties.

Deelnemers werden getraind in vaardigheden zoals het behandelen van verwondingen, het uitvoeren van reanimatie, het herkennen van kritieke symptomen en het veilig vervoeren van gewonden, door middel van realistische scenario's en simulaties ter plaatse. De meeste deelnemers omschreven de ervaring als "een van de meest betekenisvolle en noodzakelijke die we ooit hebben meegemaakt", terwijl verschillende deelnemers opmerkten dat dit soort praktische training verplicht zou moeten zijn in journalistieke opleidingen en in de richtlijnen voor redactionele media.

De workshop versterkte de filosofie van de conferentie, namelijk dat veiligheid niet alleen een institutionele of technische kwestie is, maar ook een kwestie van dagelijkse voorbereiding, overleving en kameraadschap in het veld.

Beleidsaanbevelingen en de dag erna

Aan het einde van de conferentie was het duidelijk dat de bescherming van journalisten niet beperkt kan blijven tot belangenbehartiging, maar dat er structurele interventies, samenwerkingskaders en politieke verantwoording nodig zijn. Zo wordt veiligheid geïnstitutionaliseerd en in de praktijk geïmplementeerd, niet als uitzondering, maar als de regel.

Zoals Nikos Panagiotou, hoofd van de ICSJ, opmerkte: "Deze conferentie markeert een verschuiving van academische vastlegging naar praktische co-creatie van oplossingen. De ICSJ is niet alleen een onderzoekscentrum, het is een gebied van convergentie, interventie en zorg voor degenen die aan de frontlinie van de informatie staan." De sectoroverschrijdende participatie en allianties die zijn ontstaan, benadrukte hij, "maken de weg vrij voor de ontwikkeling van institutionele instrumenten, zowel binnen als buiten de grenzen." Tegelijkertijd vormt samenwerking met journalistieke verenigingen, academische instellingen en ngo's een tweede pijler van interventie. Specifieke voorstellen betreffen:

• Integratie van veiligheidstrainingsmodules in het hoger onderwijs
• Het creëren van gezamenlijke juridische ondersteuningsnetwerken voor journalisten die risico lopen
• Het opstellen van interne veiligheidsprotocollen binnen redacties en nieuwsorganisaties.

Een belangrijke factor is de actieve deelname van de jongere generatie, die niet alleen werd gezien als een morele verplichting, maar ook als een praktische sleutel tot innovatie. Jongere journalisten namen deel aan interactieve workshops en co-creatieprocessen, waarbij ze onder andere digitale waarschuwingstools voorstelden in geval van een aanval of surveillance, evenals peer-to-peer informatiecampagnes op sociale media.

Zoals ambassadeur Jan Braathu (OVSE) treffend opmerkte: "Alleen veilige journalisten kunnen de democratie dienen. Veiligheid is een voorwaarde, geen privilege."

De discussie over de oprichting van een pan-Europees risicomonitoringmechanisme werd door vertegenwoordigers van internationale organisaties op tafel gelegd en zal naar verwachting tijdens de volgende conferentie worden hervat. De bijeenkomst werd afgesloten met een gedeeld besef dat collectieve inzet kan worden omgezet in concreet, uitvoerbaar beleid.

Referenties:

• Athene-Macedonisch persbureau. (2025, 14 juni). Θεσσαλονίκη: «Από τον κίνδυνο στην Ανθεκτικότητα» – Η ασφάλεια των Het apparaat kan niet goed worden aangesloten. https://www.amna.gr/mobile/article/910906/Thessaloniki-Apo-ton-kinduno-stin-Anthektikotita—I-asfaleia-ton-dimosiografon-sto-epikentro-diethnous-sunedriou
• ICSJ, Eindagenda van de conferentie “Van risico naar veerkracht: een multidisciplinaire aanpak” VEILIGHEID Agenda DEFINITIEF 12